Rɛndinani zwɛ

Elɔmbɛ z'Orungu ze bulya nɛ Avanji wawo na lɛngi nche yi Manji. Ina nyi Manji ina ny'erere zire idava, kɔndɛnɛ erere mɛzɔnɔ ncho awɛ re gh'oronga awɛ dyena zo n'idava, za viaghanighi rere mori n'idava. Erere zinɔ zi koko nɛ iroko (Chlorophora excelsa) ni Fala.

N’tawouli lombɛ y’arigo n’anɛrɔ, g’itori sawo wis’olomba wi nche, Orungu wibe dwane mbora mo n’anong’amɔri, poso g’Akowa wi be teviza wawo mpɔnɔ. Bɛnjɛ aluw’ogang’ompolo w’Okowa arwan’Orungu ngu go nchuwa, g’avil’ina ny’Eliwa Bɛnjɛ.
Ka dwana nɛ Orungu wa womwi g’ozɛgɛ g’isuka. G’itoraror’isawo wi be bong’ana menge : g’ipakila Ombɛkɛ, wa wetyan’ina nyi Dondo. Avila vɔvɔ wa wɛtyo n’alwani wawo, Orungu.
Wi be datana n’Akowa g’ozɛgɛ ngu go nenge Manji, n’Ajumba kɛ, wa govo n’Isogo ni Kombe (Ayaminé Anguilet, 2004 :54). Kombe, ntina ya lingi wawo g’ozɛgɛ, ga myeni wawo avono mi mbeni m’anɛnjo wawo Orungu. Wa robɔngi okili wi nchuwa n’olomba (Guinée équatoriale) w’avangi Orungu ntina n’agowi. Ajumba kɛ wa tori go Lambarene ntina nɛ wa perizi igɔwi n'Orungu.

Putu wa luwo Itangani alonga gho bya gho nenge y'Ighezɛ gho siɛkɛlɛ XV.

Gh'ompuma wi 1862 ogha w'Orungu Ndebulya (1862-1865) a veni nche y'Orungu ye pakilye gh'Orɛmbogange kwanga Lianye ghere Fala. Gh'ompuma wi 1873, Nyangenyona a veni Manji ghere Fala. Gh'eghombe mɛzɔnɔ nenge yi Manji ya luwo ni nkal'otani nch'orowa (Manji, Nchɛngɛ, Kossou, Owangalyɛ, Alugubuna na Iguezɛ). Fala wa vakili gho dwana gho nenge yi Manji gh'ompuma wi 1880, ni gha noghi wawo mbora wa ghoki wawo Poste du cap Lopez.

"Port-Gentil - Le Poste", ezang'egɔlani z'alonga

Gh'ompuma wi 1886, Poste du cap Lopez ya luogo n'ighomi n'enanayi nyi wanjo jɔghu, douani mori, ni fatere mbani. Mbora mɛyɔnɔ yere kalwe mpolo gh'impuma mɛyɔnɔ kɔndɛnɛ gh'aluogo kɛ s'inche sa luogo ni fatere. Kwɛ tang'ifatere s'ingɛsi, si kompini na si fala sa nogho gho nenge kɛ : John Holt, Hatton & Cookson, Woermann, Daumas...

Gh'ompuma wi 1915, mbora mɛyɔnɔ ya bɛtyo nɛ Port-Gentil. Gentil ina nyi Emile Gentil, ogha wi AEF. Nkala mpolo-mpolo ye pakilya gho penda gh'impuma yi 1930.

Emile Gentil (1866-1914), a wuti pendize Fala n'igowi gh'Afrika. A nɛngi gho École navale kwanga 1883. Kwɛ, gh'ompuma wi 1890, a kɛndi gho Gabon gho pingwa-vingw''ilowi si nche. A lwani ghogho kwanga 1892. Kwɛ a vakilyi gho janja gho l’administration ghere si kolon. Gh'ompuma wi 1896 akɛndi gh'eliwa zi Tchad. A nog'inkala ghogho (Fort Crampel...). Gho 1900, a lend'igowi wi Kousseri. Gh'ompuma wi 1902 a kalwi lieutenant-gouverneur gho Congo. A bendi ni Savorgnan de Brazza, kondɛnɛ a bya gh'ompuma wi 1905 gho mya ntina nde Fala wa jon'anagha wi Congo. Ndo Gentil aluwo dandinopa. Gentil a vang'ilando si Gabon, Moyen-Congo, Oubangui-Chari na Tchad. A finyi gho Fala gh'ompuma wi 1910. E re Otangan'olonga ya bomwi gho Tchad gho Saoti.